PROFESOR WŁODZIMIERZ DWORZACZEK (1905 –1988)

    Włodzimierz Dworzaczek - to wielka postać polskiej genealogii. Wybitny historyk i wielki genealog - tak najkrócej można określić Jego pozycję w polskiej kulturze. O wielkości Profesora świadczą przede wszystkim Jego nie wydane za życia wypisy źródłowe obejmujące ponad 300 tysięcy regestów z ksiąg sądowych, ksiąg metrykalnych, gazet i innych źródeł do genealogii szlachty wielkopolskiej XV-XX wieku. Ta spuścizna ze względu na swą objętość (około 50 tysięcy stron tekstu) zapewne nie doczekałaby się nigdy edycji, gdyby nie nastąpił rozwój informatyki. Wydanie jej w wersji elektronicznej przez Bibliotekę Kórnicką PAN w 1995 roku na płycie CD zatytułowanej ''Teki Dworzaczka'', a następnie w 2004 roku umieszczenie w Internecie na stronie tejże instytucji (www.bkpan.poznan.pl ) i oprogramowanie w sposób pozwalający na odszukanie wszystkich zapisów związanych z daną osobą lub nazwiskiem, stanowiło niebywałe ułatwienie badań genealogicznych. Sięgnięcie „do Dworzaczka” stało się podstawowym krokiem w badaniach stanu szlacheckiego w Wielkopolsce. Z dzieł wydanych drukiem najcenniejsza dla badań rodowodowych jest ''Genealogia''- wydany w 1959 roku, jak dotąd jedyny w polskiej literaturze historycznej i nie wznawiany, naukowy podręcznik tej dziedziny wiedzy. Aneksem do tego podręcznika jest wydany jako jego tom II zbiór 182 tablic genealogicznych rodów monarszych Polski i państw ościennych oraz polskich rodów możnowładczych i senatorskich. Znaczące pozycje w dorobku naukowym Profesora – to monografie rodów: ''Leliwici - Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego XIV-XV w.''(t.II – ''Hetman Jan Tarnowski'') oraz ''Szlichtingowie w Polsce. Szkic genealogiczno – historyczny''. Rozprawy wartościowe dla genealogów badających różne stany społeczne – to ''Przenikanie szlachty do stanu mieszczańskiego w Wielkopolsce w XVI i XVII w.''(opublikowana w „ Przeglądzie Historycznym” w 1956 r.) i ''Skład społeczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572 – 1655'' (w „Rocznikach Historycznych” w 1957 r.). Kontynuacją zainteresowania dziejami parlamentaryzmu była edycja ''Akt sejmikowych województw poznańskiego i kaliskiego z lat 1572 – 1616''. Drugą ważką pracą edytorską Profesora było wydanie (wespół z Julianem Bartysiem i Zbigniewem Kuchowiczem) ''Liber generationis plebeanorum (Liber chamorum)'' Waleriana Nekandy Trepki, autora zawzięcie tropiącego wszelkich pseudoszlachciców. Rozdział osobny, choć związany także z genealogią , stanowi biografistyka. Włodzimierz Dworzaczek rozpoczął go dysertacją doktorską "Ksawery Działyński (1756 – 1819)" przygotowaną pod kierunkiem prof. Adama Skałkowskiego i obronioną na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego w 1932 roku. Na jej podstawie uzyskał stopień doktora filozofii z zakresu historii. Praca ta była przygotowywana do druku przez Drukarnię i Księgarnię Św. Wojciecha w 1939 roku. W zawierusze wojennej zaginęły i spłonęły egzemplarze redakcyjne i autorskie. Dopiero po odnalezieniu kolejnego egzemplarza w Archiwum UAM wydała ją Biblioteka Kórnicka PAN w 2006 r. Dalszy ciąg tego typu prac to około 200 artykułów w "Polskim słowniku biograficznym".

   

   Jest paradoksem, że człowiek, który skrupulatnie spisywał setki tysięcy metryk, w swoich dokumentach osobistych posiadał błędną datę urodzenia: 15 października 1906 roku. Tymczasem, według metryki chrztu udzielonego w rzymskokatolickim kościele katedralnym w Mińsku (wówczas nazywanym Litewskim, dziś stolica Białorusi ) dnia 30 kwietnia 1906 r., data urodzenia ochrzczonego wówczas dziecka, które otrzymało imiona: Włodzimierz Bronisław, to – 15 października 1905 r. Rodzicami dziecka byli małżonkowie ślubni: Paweł Włodzimierz Dworzaczek i Antonina z Ziemięckich, a chrzestnymi: Bronisław Ziemięcki i Jadwiga Parfjanowicz. Sakramentu chrztu udzielił ksiądz Krukowski i fakt ten zapisał pod nrem 243. Odpis tejże metryki sporządzony przez Sąd Biskupi Diecezji Pińskiej dnia 6.11.1931 r. znajduje się w Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (sygn.523/217). Odczytując powyższą metrykę trzeba wziąć pod uwagę, że wówczas w Rosji obowiązywał kalendarz juliański. Datując według kalendarza gregoriańskiego należy w XIX wieku dodać 12 dni, a w XX – 13. Otrzymamy wtedy datę 28 października 1905 r. Ta data widnieje na Świadectwie Dojrzałości Włodzimierza Dworzaczka z roku 1925 wydanym przez Państwowe Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, typu humanistycznego, którego uczniem był przez 4 lata, z czego 1 rok w klasie ósmej. Oryginał świadectwa znajduje się także w Archiwum UAM pod wspomnianą sygnaturą. Prof. Stanisław Sierpowski w „ Przedmowie” do książki Włodzimierza Dworzaczka "Ksawery Działyński (1756 – 1819)" pisze, że datę urodzenia Profesora omyłkowo zmieniono podczas drugiej wojny światowej. Jednak już w karcie meldunkowej rodziny Dworzaczków z roku 1921, kiedy przybyli z Łodzi do Poznania, jest data 15.10.06 (Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta m. Poznania, sygn.14372). Wydaje się, że ta pomyłka była przyczyną późniejszych perturbacji. We wszystkich wspomnieniach pośmiertnych i biogramach Profesora był podawany rok 1906. Jedynym wyjątkiem jest artykuł biograficzny autorstwa pani doc. dr hab. Barbary Wysockiej z Biblioteki Kórnickiej PAN ''Włodzimierz Dworzaczek, 1905 –1988'', zamieszczony w książce ''Wybitni historycy wielkopolscy'' wydanej w Poznaniu w 1989 r.

   

  Genealogia była pasją Włodzimierza Dworzaczka już od lat szkolnych. Wychowany był w patriotycznej atmosferze polskich kresów. Jego ojciec, absolwent wiedeńskich studiów handlowych, przedstawiciel firmy handlowej w Mińsku, później nauczyciel w polskich szkołach, pochodził ze spolonizowanej pod koniec XVIII w. rodziny czeskiej, a matka z rodziny ziemiańskiej. Włodzimierz nie uczęszczał nigdy do szkoły rosyjskiej. Po edukacji domowej wstąpił w 1915 r. do otwartego wtedy w Mińsku polskiego gimnazjum. W lipcu 1920 r., podczas ofensywy Tuchaczewskiego, Dworzaczkowie pospiesznie opuścili miasto, pozostawiając cały dobytek. Po rocznym pobycie w Łodzi, gdzie przyszły historyk uczęszczał do gimnazjum Stowarzyszenia Kupców, gdyż tam uczono łaciny, przenieśli się do Poznania. Pierwsze kwerendy biblioteczne i archiwalne młody Dworzaczek przeprowadzał jeszcze jako uczeń poznańskiego „Marcinka”. Podczas studiów z rekomendacji prof. Adama Skałkowskiego nawiązał kontakt z Arturem Reiskim z Drzewicy, który zapisał mu w testamencie materiały do kontynuacji "Herbarza polskiego" Adama Bonieckiego. Pracy nad tym wydawnictwem poświęcił swój czas aż do wojny, a prowadził ją nawet podczas okupacji w Warszawie. Materiały po Reiskim wzbogacił o około 100 tysięcy regestów z archiwów Poznania i Warszawy oraz z ponad 200 archiwów parafialnych Wielkopolski. W Archiwum Głównym Akt Dawnych sporządził wyciągi z 200 tomów wyroków Trybunału Piotrkowskiego. Wszystkie te materiały, podczas Powstania Warszawskiego przeniesione do Biblioteki Krasińskich, spłonęły wraz ze zbiorami Biblioteki. Ocalał tylko jeden tom wypisów z ksiąg 27-53, z lat 1605-1753, dziś jedyna pozostałość po spalonych księgach trybunalskich.

   

   Po powstaniu wyjechał do Krakowa, gdzie rejestrował straty mienia kulturalnego w dworach małopolskich i ponownie zbierał materiały do kontynuacji herbarza. Jesienią 1945 r. powrócił do Poznania i rozpoczął pracę na uniwersytecie, najpierw jako asystent – wolontariusz w Katedrze Historii, a od 1946 r. jako adiunkt. W listopadzie 1947 r. habilitował się na podstawie rozprawy o hetmanie Janie Tarnowskim, jednak ministerstwo nie zgodziło się na jego docenturę i odmówiło mu prawa wykładu z zakresu historii nowożytnej. Prowadził seminarium z nauk pomocniczych historii, a potem z historii Polski nowożytnej. W 1951 r. poślubił dr Jolantę Essmanowską, pracownika naukowego w tej samej katedrze. W 1955 r. otrzymał stopień docenta, a w roku akademickim 1957/58 przeniósł się na Wydział Filologiczny, gdzie objął Katedrę (później Zakład) Historii Kultury Polskiej i otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego. W 1968 r. został profesorem zwyczajnym. Prowadził wykłady z historii Polski dla polonistów, cieszące się dużą popularnością. Wypromował 12 doktorów i 215 magistrów. W 1975 r. przeszedł na emeryturę. W 1985 r. otrzymał członkostwo honorowe Polskiego Towarzystwa Historycznego, a w 1988 r. reaktywowanego Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. Zmarł w Poznaniu 23 września 1988 roku. Został pochowany na Cmentarzu Miłostowskim przy ul. Warszawskiej.

   

   Włodzimierz Dworzaczek był człowiekiem niezwykle pracowitym. Pracował w poczuciu narodowej i naukowej powinności. Ponadto był uzdolniony plastycznie. Wykonywał karykatury, tablice anatomiczne, drzewa genealogiczne, herby i różnego rodzaju prace zdobnicze. W okresach braku stałego dochodu robił to także zarobkowo. Posiadał wiele zalet towarzyskich. Bywał gościem poznańskiej elity inteligenckiej i ziemiańskiej, cenionym między innymi za umiejętność interesującej rozmowy. Rok 1906 jako rok urodzenia Profesora Dworzaczka tak się utrwalił w świadomości osób, którym Jego postać i spuścizna naukowa są bliskie, że rzeczywisty rok stulecia Jego urodzin minął bez echa. Dopiero w 2006 r. Biblioteka Kórnicka PAN zorganizowała wieczór poświęcony pamięci Profesora, połączony z promocją Jego książki o Ksawerym Działyńskim. Nasze Towarzystwo w poznańskim kościele Karmelitów Bosych na Wzgórzu św. Wojciecha zamówiło Mszę św. w Jego intencji oraz wystąpiło do Rady Miasta Poznania z inicjatywą nazwania jednej z ulic miasta imieniem Włodzimierza Dworzaczka, a do Rektora UAM zwróciło się z prośbą o upamiętnienie Jego imienia w nazwie jednej z sal uniwersyteckich. Imię Profesora otrzymała sala wykładowa w budynku Collegium Maius przy ul. A. Fredry, gdzie mieści się Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej UAM. W 2007 roku nasze Towarzystwo wespół z Archiwum Państwowym ufundowało tablicę poświęconą pamięci prof. Dworzaczka w budynku Archiwum przy ul. 23 Lutego 41/43. Jej odsłonięcie oraz otwarcie wystawy dotyczącej życia i działalności naukowej Profesora odbyło się 15 października 2007 roku. W dniu 16 października 2009 r. Polskie Towarzystwo Historyczne- Oddział w Poznaniu, zorganizowało sesję naukową na temat spuścizny tego wybitnego uczonego. W tymże 2009 roku ukazał się zbiór publikowanych wcześniej w rozproszeniu artykułów Profesora pt. "Studia nad dziejami społeczeństwa, polityki i kultury dawnej Polski w wiekach XVI - XVIII". 10 czerwca 2014 roku Rada Miasta Poznania na wniosek Towarzystwa Genealogiczno - Heraldycznego nadała imię Włodzimierza Dworzaczka skwerowi ciągnącemu się od dawnej Bramy Wronieckiej wzdłuż murów miejskich. Postać Profesora, żyjąca w Jego dziełach i we wdzięcznej pamięci Jego uczniów i współpracowników oraz rzeszy genealogów, zasługuje na to, aby być znaną także w szerszych kręgach społecznych.

                                                                                                           

                                                                                                                  Leszek Krajkowski

 

Bibliografia:

Antoni Gąsiorowski. In memoriam Włodzimierz Dworzaczek,15 X 1906- 23 IX 1988, „Kwartalnik Historyczny” R.XCVI, 1989,z. 3-4, s. 301-304 Stanisław Sierpowski. Przedmowa [do:] Włodzimierz Dworzaczek. "Ksawery Działyński 1756 – 1819", Kórnik 2006, s.7-11

Barbara Wysocka. Włodzimierz Dworzaczek 1905 – 1988, [w:] "Wybitni historycy wielkopolscy", Poznań 1989, s. 438-446

SUMMARY

Leszek Krajkowski ”Prof. Włodzimierz Dworzaczek (1905-1988)”. The article is devoted to professor Włodzimierz Dworzaczek, the historian of Polish nobility.